Zapraszamy do zapoznania się z obiektami prezentowanymi na wystawie Rośliny i ludzie. „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej (dostępnymi w wysokiej rozdzielczości również na polona.pl) oraz treścią towarzyszących wystawie tablic. Tekst o pisarce oraz wybór fragmentów twórczości Elizy Orzeszkowej przygotowała kuratorka Anna Romaniuk.

Eliza Orzeszkowa nad Niemnem spędziła całe życie. W Grodnie – Niemen widziała z okna. Nad Niemen uciekała z miasta w wiosenne i letnie miesiące. Nad Niemnem zbierała rośliny do swoich zielników, spotykała ludzi – pierwowzory bohaterów, słuchała ich opowieści – zaczątków powieściowych historii, odwiedzała prawdziwe miejsca – tworząc wymyślone mapy.

Głównym bohaterem Nad Niemnem Orzeszkowej jest świat. Rzeka, las, łąka, pole. Park przy dworze Korczyńskich. Okolica Bohatyrowiczów. Orzeszkowa to mistrzyni opisów przyrody, płynnie przechodząca od impresjonistycznych malunków zmian światła na wodach Niemna do etnobotanicznych identyfikacji pojedynczych roślin. Z równym zachwytem pisząca o prastarej puszczy, jak o chwaście rosnącym na miedzy. Widząca świat w makro- i mikroskali. Uważna. Mądra. Czuła.

Ludzie w powieści Orzeszkowej zanurzeni są w przyrodzie, stanowią jeden z elementów pejzażu. Wtopieni w naturę za życia, w cyklu wegetacji: narodzin, rozkwitu i umierania. Pogrzebani w niej po śmierci, znaczący ją mogiłami. Nikt w tej powieści, niezależnie od wieku, nie jest szczęśliwy, nie jest spełniony, wszyscy za kimś lub za czymś tęsknią. Przyroda zawsze stanowi punkt odniesienia, koi albo wzmacnia cierpienia bohaterów. Orzeszkowa to znakomity psycholog. Widzący swoich bohaterów. Towarzyszący im bez oceniania. Przenikliwa. Wyrozumiała. Współczująca.

Tym wszystkim, światem roślin i ludzi, rządzi czas. Czas płynie nieubłaganie, przyroda poddaje mu się bez walki, bohaterowie doświadczają go boleśnie świadomi: pasywni lub szarpiący się z życiem. Losy roślin i ludzi łączą się, przeplatają, dopowiadają. Opowieść dzieje się w opowieści, historie indywidualne wpisane są w ogólną Historię. Zaskakująco blisko Orzeszkowej w refleksji nad czasem, pesymistycznej, niemal nihilistycznej, do późniejszych Nocy i dni Dąbrowskiej, ale również do W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta. Nawet jeżeli akcja Nad Niemnem dzieje się w ciągu kilku letnich miesięcy, nawet jeżeli ziemia znowu obficie owocuje, a ludzkie ciała i umysły rozgrzewa kanikulny żar, to czujemy, że ta intensywność i bogactwo kryją w sobie zapowiedź powolnego schyłku, ostrzeżenie przed nieuchronnością końca.

Refleksja nad przemijaniem, melancholijna tęsknota, rozpacz i strach oraz ucieczka przed nimi w świat roślin i ludzi, to najbardziej autobiograficzny element Nad Niemnem. Znajdziemy ów „wieczny smutek” w innych utworach Orzeszkowej, w jej listach do przyjaciół, wreszcie, w postaci najbardziej wyrazistej, w późnych zapiskach dziennikowych. Pisząc o innych, pisała o sobie. Uczciwa. Odważna. Smutna.

Obiekty prezentowane na wystawie:

Rośliny i ludzie. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
Kuratorka wystawy: Anna Romaniuk
8–28 września 2023 roku
Biblioteka Narodowa w Warszawie
al. Niepodległości 213