06.02.2023

Pałac królewskich architektów

Pałac Rzeczypospolitej, perła baroku, a przed nią konstruktywistyczne metalowe pegazy pasące się na zielonych trawnikach. Dla niektórych zestawienie równie kontrowersyjne jak szklana piramida na dziedzińcu paryskiego Luwru. Dla wielu zaś symbol tradycji i nowoczesności. I tu i tam historia i współczesność współistnieją w wielkiej harmonii.

Niespotykany w Warszawie styl budowli rezydencjonalnej pałacu Krasińskich nawiązywał do pałacu w Wersalu, a swym architektonicznym zróżnicowaniem i bogactwem przewyższał, zdaniem wielu, pałac w Wilanowie. Stając się jedną z najwspanialszych rezydencji nie tylko Warszawy, ale i Polski.

Pałac miał sławić potęgę rodu Krasińskich, podkreślać, że jego członkowie są spadkobiercami legendarnego rzymskiego patrycjusza Marka Waleriusza Corvinusa. Wzniesiony został w latach 1677–1695 z inicjatywy Jana Dobrogosta Krasińskiego. Był on wojewodą płockim, starostą warszawskim, referendarzem koronnym. Dziedzicem wielkiej fortuny, człowiekiem świetnie wykształconym, koneserem sztuki.

Pałac Krasińskich w Warszawie, Maurycy Scholtz, 1840-1841, Biblioteka Narodowa, sygn. G.882/sz

Projekt pałacu powierzył Tylmanowi z Gameren, Holendrowi wykształconemu we Włoszech, który został ściągnięty do Polski przez Lubomirskich, by zaprojektować im pałac w Puławach. Gameren był przedstawicielem nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku. W kontekście obecnego właściciela i użytkownika pałacu Krasińskich, czyli Biblioteki Narodowej, warto wspomnieć, że sprowadził do nas swój bogaty księgozbiór, zachowany do dziś wprawdzie szczątkowo, ale znany z przekazów archiwalnych. Świadczył on o rozległości zainteresowań architekta. Oprócz traktatów i wzorników architektonicznych zawierał m.in. książki historyczne, filozoficzne i teologiczne, a także rozprawy z dziedziny nauk ścisłych i inżynierii wojskowej. Jan III Sobieski w dowód uznania dla wiedzy budowniczego nadał mu godność kawalera Złotej Ostrogi, a od 1685 roku van Gameren, ożeniony z polską szlachcianką, mógł używać spolszczonego nazwiska Gamerski.

Sławny Tylman ma w swym dorobku m.in. pałace w Puławach, Nieborowie, Białymstoku, pałac Ostrogskich w Warszawie oraz budowle sakralne. Największym wyzwaniem stał się jednak dla niego pałac Krasińskich. Gamerski, który jako architekt zawsze dążył do osiągnięcia harmonii, równowagi i doskonałych proporcji, projektując tę budowlę korzystał z wzorców włoskich i francuskich. Do tych pierwszych nawiązywał planem jej bryły oraz wybranymi elementami kompozycji elewacji, do tych drugich – typem założenia ogrodowo-pałacowego. Korpus główny pałacu poprzedzony był dziedzińcem honorowym, na jego tyłach zaś znajdował się rozległy ogród francuski, charakteryzujący się geometrycznym rozplanowaniem i regularnym układem alejek. Główna część budynku umiejscowiona była więc „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin). W Polsce podobne rozwiązanie zastosowano w pałacu w Wilanowie. Na świecie najsłynniejszą tego typu budowlą był Wersal. Oba przykłady przywoływały najlepsze skojarzenia. To musiało robić wrażenie!

Trzykondygnacyjny, z symetrycznym układem wnętrz pałac Krasińskich utrzymany był w stylu północnowłoskich willi i podmiejskich rezydencji. W środkowej części znalazły się pomieszczenia reprezentacyjne: westybul, tzw. terrena oraz dwa salony zajmujące całą wysokość piętra i półpiętra. Zostały połączone pośrodku monumentalną klatką schodową z dwoma rzędami schodów, rozchodzących się na parterze, a schodzących się na piętrze.

Zarówno od frontu, jak i od stronu ogrodu w środkowej części znajdują się ryzality zwieńczone trójkątnymi przyczółkami z płaskorzeźbami. Przyciągająca wzrok elewacja była zapowiedzią równie efektownych wnętrz. A w środku – cenna kolekcja obrazów. W tym, jak mówią historycy, oryginalne dzieła Rubensa, Dürera czy Rembrandta. A także wspaniały księgozbiór z dziełami antycznymi, francuskimi, polskimi i niemieckimi.

Pałac Krasińskich w Warszawie, Zdzisław Marcinkowski, 1939, Biblioteka Narodowa, sygn. F.85873/II

Budowę i wyposażenie pałacu Krasińskich według koncepcji Tylmana z Gameren przerwał wybuch wojny północnej w 1702 roku, podczas której rezydencja uległa znacznym zniszczeniom.
W 1765 roku pałac został zakupiony przez Rzeczpospolitą i przeznaczony na siedzibę Komisji Skarbu Koronnego. Wtedy pałac Krasińskich stał się Pałacem Rzeczypospolitej. Jego przebudową zajął się kolejny sławny architekt działający na dworze polskiego monarchy – Jakub Fontana, nadworny artysta króla Stanisława Augusta, współtwórca m.in. pałacu Pod Blachą, współautor przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie czy twórca fasady warszawskiego kościoła św. Krzyża. Prace nad przebudową przerwał pożar, który w 1782 roku strawił część pałacu, i wówczas odbudowy podjął się kolejny ulubiony architekt królewski – Dominik Merlini, twórca Królikarni, Bramy Grodzkiej w Lublinie, pałacu w Jabłonnie, a przede wszystkim większości obiektów w warszawskich Łazienkach. I Fontana, i Merlini uszanowali koncepcję Tylmana z Gameren dotyczącą bryły i fasady pałacu, przebudowali tylko jego wnętrze, dostosowując prywatną rezydencję do celów państwowych. Sale reprezentacyjne pozostały bez zmian, najbardziej zmodyfikowano ostatnie piętro, umieszczając tam m.in. mieszkania dla urzędników.

Pałac Krasińskich w Warszawie, Henryk Poddębski, przed 1939, Biblioteka Narodowa, sygn. F.63489/II

Po trzecim rozbiorze, kiedy Polska zniknęła z mapy świata, pałac był systematycznie okradany z pamiątek, był też nawet świadkiem hańbiącej wiernopoddańczej uroczystości składania podpisów ku chwale króla Prus. Potem mieściły się w nim urzędy, kolejno Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, a po powstaniu styczniowym stał się rosyjskim Pałacem Sądów. W 1917 roku przejęła go polska Tymczasowa Rada Stanu w Królestwie Polskim, będąca zalążkiem polskiej państwowości. Do II wojny światowej swoją siedzibę miał w pałacu Sąd Najwyższy.

Najbardziej tragiczną kartę w historii budowli zapisała właśnie II wojna światowa. W czasie powstania warszawskiego w pałacu mieścił się punkt obrony harcerskiego batalionu „Parasol”. 27 sierpnia 1944 roku bomby zrzucone przez trzy niemieckie samoloty zamieniły budynek w ruinę. W 1961 roku, po trwającej 13 lat odbudowie, pałac przekazano Bibliotece Narodowej na zbiory specjalne Zakładu Starych Druków i Zakładu Rękopisów. Twórcami odbudowy byli Zbigniew Stępiński i Mieczysław Kuźma. Ten ostatni m.in. nadzorował rekonstrukcję pałaców i obiektów historycznych w śródmieściu Warszawy oraz pałacu w Jabłonnie. Był również zaangażowany podczas rekonstrukcji Starego Miasta w Lublinie i oficyny dworu w Żelazowej Woli.

W Bibliotece Narodowej znajdują się m.in. ocalałe około 5% z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i Muzeum Polskiego w Rapperswilu, księgozbiór Biblioteki Wilanowskiej. Są też zebrane później stare druki i zbiory graficzne. Są bezcenne iluminowane polskie i zagraniczne średniowieczne manuskrypty. Oraz zbiór tematyczny poświęcony okresowi Wielkiej Emigracji (1831–1883) i pamiątki piśmiennicze po Cyprianie Kamilu Norwidzie. Te wszystkie skarby, do niedawna przechowywane właśnie w Pałacu Rzeczypospolitej, obecnie znajdują się w gmachu głównym BN przy al. Niepodległości. Wnętrza pałacu poddawane są rewitalizacji – jej celem jest m.in. stworzenie interaktywnej przestrzeni wystawienniczej, dzięki której najciekawsze zbiory będą udostępnione zwiedzającym w ramach wystawy stałej i czasowych wystaw tematycznych.

TAGI:

9–11 grudnia Pałac Rzeczypospolitej zamknięty
9–11 grudnia Pałac Rzeczypospolitej zamknięty
Stypendia Fundacji „Ukraiński Dom” przyznane
Stypendia Fundacji „Ukraiński Dom” przyznane
X