Pałac Rzeczypospolitej, perła baroku, a przed nią konstruktywistyczne metalowe pegazy pasące się na zielonych trawnikach. Dla niektórych zestawienie równie kontrowersyjne jak szklana piramida na dziedzińcu paryskiego Luwru. Dla wielu zaś symbol tradycji i nowoczesności. I tu i tam historia i współczesność współistnieją w wielkiej harmonii.

Niespotykany w Warszawie styl budowli rezydencjonalnej pałacu Krasińskich nawiązywał do pałacu w Wersalu, a swym architektonicznym zróżnicowaniem i bogactwem przewyższał, zdaniem wielu, pałac w Wilanowie. Stając się jedną z najwspanialszych rezydencji nie tylko Warszawy, ale i Polski.

Pałac miał sławić potęgę rodu Krasińskich, podkreślać, że jego członkowie są spadkobiercami legendarnego rzymskiego patrycjusza Marka Waleriusza Corvinusa. Wzniesiony został w latach 1677–1695 z inicjatywy Jana Dobrogosta Krasińskiego. Był on wojewodą płockim, starostą warszawskim, referendarzem koronnym. Dziedzicem wielkiej fortuny, człowiekiem świetnie wykształconym, koneserem sztuki.

Projekt pałacu powierzył Tylmanowi z Gameren, Holendrowi wykształconemu we Włoszech, który został ściągnięty do Polski przez Lubomirskich, by zaprojektować im pałac w Puławach. Gameren był przedstawicielem nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku. W kontekście obecnego właściciela i użytkownika pałacu Krasińskich, czyli Biblioteki Narodowej, warto wspomnieć, że sprowadził do nas swój bogaty księgozbiór, zachowany do dziś wprawdzie szczątkowo, ale znany z przekazów archiwalnych. Świadczył on o rozległości zainteresowań architekta. Oprócz traktatów i wzorników architektonicznych zawierał m.in. książki historyczne, filozoficzne i teologiczne, a także rozprawy z dziedziny nauk ścisłych i inżynierii wojskowej. Jan III Sobieski w dowód uznania dla wiedzy budowniczego nadał mu godność kawalera Złotej Ostrogi, a od 1685 roku van Gameren, ożeniony z polską szlachcianką, mógł używać spolszczonego nazwiska Gamerski.

Sławny Tylman ma w swym dorobku m.in. pałace w Puławach, Nieborowie, Białymstoku, pałac Ostrogskich w Warszawie oraz budowle sakralne. Największym wyzwaniem stał się jednak dla niego pałac Krasińskich. Gamerski, który jako architekt zawsze dążył do osiągnięcia harmonii, równowagi i doskonałych proporcji, projektując tę budowlę korzystał z wzorców włoskich i francuskich. Do tych pierwszych nawiązywał planem jej bryły oraz wybranymi elementami kompozycji elewacji, do tych drugich – typem założenia ogrodowo-pałacowego. Korpus główny pałacu poprzedzony był dziedzińcem honorowym, na jego tyłach zaś znajdował się rozległy ogród francuski, charakteryzujący się geometrycznym rozplanowaniem i regularnym układem alejek. Główna część budynku umiejscowiona była więc „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin). W Polsce podobne rozwiązanie zastosowano w pałacu w Wilanowie. Na świecie najsłynniejszą tego typu budowlą był Wersal. Oba przykłady przywoływały najlepsze skojarzenia. To musiało robić wrażenie!

Trzykondygnacyjny, z symetrycznym układem wnętrz pałac Krasińskich utrzymany był w stylu północnowłoskich willi i podmiejskich rezydencji. W środkowej części znalazły się pomieszczenia reprezentacyjne: westybul, tzw. terrena oraz dwa salony zajmujące całą wysokość piętra i półpiętra. Zostały połączone pośrodku monumentalną klatką schodową z dwoma rzędami schodów, rozchodzących się na parterze, a schodzących się na piętrze.

Zarówno od frontu, jak i od stronu ogrodu w środkowej części znajdują się ryzality zwieńczone trójkątnymi przyczółkami z płaskorzeźbami. Przyciągająca wzrok elewacja była zapowiedzią równie efektownych wnętrz. A w środku – cenna kolekcja obrazów. W tym, jak mówią historycy, oryginalne dzieła Rubensa, Dürera czy Rembrandta. A także wspaniały księgozbiór z dziełami antycznymi, francuskimi, polskimi i niemieckimi.

Budowę i wyposażenie pałacu Krasińskich według koncepcji Tylmana z Gameren przerwał wybuch wojny północnej w 1702 roku, podczas której rezydencja uległa znacznym zniszczeniom.
W 1765 roku pałac został zakupiony przez Rzeczpospolitą i przeznaczony na siedzibę Komisji Skarbu Koronnego. Wtedy pałac Krasińskich stał się Pałacem Rzeczypospolitej. Jego przebudową zajął się kolejny sławny architekt działający na dworze polskiego monarchy – Jakub Fontana, nadworny artysta króla Stanisława Augusta, współtwórca m.in. pałacu Pod Blachą, współautor przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie czy twórca fasady warszawskiego kościoła św. Krzyża. Prace nad przebudową przerwał pożar, który w 1782 roku strawił część pałacu, i wówczas odbudowy podjął się kolejny ulubiony architekt królewski – Dominik Merlini, twórca Królikarni, Bramy Grodzkiej w Lublinie, pałacu w Jabłonnie, a przede wszystkim większości obiektów w warszawskich Łazienkach. I Fontana, i Merlini uszanowali koncepcję Tylmana z Gameren dotyczącą bryły i fasady pałacu, przebudowali tylko jego wnętrze, dostosowując prywatną rezydencję do celów państwowych. Sale reprezentacyjne pozostały bez zmian, najbardziej zmodyfikowano ostatnie piętro, umieszczając tam m.in. mieszkania dla urzędników.

Po trzecim rozbiorze, kiedy Polska zniknęła z mapy świata, pałac był systematycznie okradany z pamiątek, był też nawet świadkiem hańbiącej wiernopoddańczej uroczystości składania podpisów ku chwale króla Prus. Potem mieściły się w nim urzędy, kolejno Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, a po powstaniu styczniowym stał się rosyjskim Pałacem Sądów. W 1917 roku przejęła go polska Tymczasowa Rada Stanu w Królestwie Polskim, będąca zalążkiem polskiej państwowości. Do II wojny światowej swoją siedzibę miał w pałacu Sąd Najwyższy.

Najbardziej tragiczną kartę w historii budowli zapisała właśnie II wojna światowa. W czasie powstania warszawskiego w pałacu mieścił się punkt obrony harcerskiego batalionu „Parasol”. 27 sierpnia 1944 roku bomby zrzucone przez trzy niemieckie samoloty zamieniły budynek w ruinę. W 1961 roku, po trwającej 13 lat odbudowie, pałac przekazano Bibliotece Narodowej na zbiory specjalne Zakładu Starych Druków i Zakładu Rękopisów. Twórcami odbudowy byli Zbigniew Stępiński i Mieczysław Kuźma. Ten ostatni m.in. nadzorował rekonstrukcję pałaców i obiektów historycznych w śródmieściu Warszawy oraz pałacu w Jabłonnie. Był również zaangażowany podczas rekonstrukcji Starego Miasta w Lublinie i oficyny dworu w Żelazowej Woli.

W Bibliotece Narodowej znajdują się m.in. ocalałe około 5% z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i Muzeum Polskiego w Rapperswilu, księgozbiór Biblioteki Wilanowskiej. Są też zebrane później stare druki i zbiory graficzne. Są bezcenne iluminowane polskie i zagraniczne średniowieczne manuskrypty. Oraz zbiór tematyczny poświęcony okresowi Wielkiej Emigracji (1831–1883) i pamiątki piśmiennicze po Cyprianie Kamilu Norwidzie. Te wszystkie skarby, do niedawna przechowywane właśnie w Pałacu Rzeczypospolitej, obecnie znajdują się w gmachu głównym BN przy al. Niepodległości. Wnętrza pałacu poddawane są rewitalizacji – jej celem jest m.in. stworzenie interaktywnej przestrzeni wystawienniczej, dzięki której najciekawsze zbiory będą udostępnione zwiedzającym w ramach wystawy stałej i czasowych wystaw tematycznych.