Wystawa wokół „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej
Eliza Orzeszkowa nad Niemnem spędziła całe życie. W Grodnie – Niemen widziała z okna. Nad Niemen uciekała z miasta w wiosenne i letnie miesiące. Nad Niemnem zbierała rośliny do swoich zielników, spotykała ludzi – pierwowzory bohaterów, słuchała ich opowieści – zaczątków powieściowych historii, odwiedzała prawdziwe miejsca – tworząc wymyślone mapy.
Orzeszkowa najważniejszą powieść dojrzałego okresu swojej twórczości, Nad Niemnem, pisała w latach 1885–1886. Wiosenne i letnie miesiące spędzała wówczas w wiejskich okolicach Grodna, „botanizując” (gromadząc materiał roślinny do zielników, rozmawiając z miejscowymi lekarkami-zielarkami, zbierając lokalne nazwy roślin i informacje o przypisywanym im działaniu leczniczym). W zielniku z tamtego okresu zebrała blisko 460 roślin, w powieści wykorzystała nazwy 150 z nich, łącząc romantyczną „poetyczność” z pozytywistycznym realizmem. Powieść drukowano w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 roku, w wersji okrojonej przez carską cenzurę. Jako trzytomowa książka Nad Niemnem ukazało się w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa w 1888 roku, w 25. rocznicę wybuchu powstania styczniowego, (które stanowi jeden z ważnych wątków biografii i twórczości Orzeszkowej).
Głównym bohaterem Nad Niemnem Orzeszkowej jest świat. Rzeka, las, łąka, pole. Park przy dworze Korczyńskich. Okolica Bohatyrowiczów. Orzeszkowa to mistrzyni opisów przyrody, płynnie przechodząca od impresjonistycznych malunków zmian światła na wodach Niemna do etnobotanicznych identyfikacji pojedynczych roślin. Z równym zachwytem pisząca o prastarej puszczy, jak o chwaście rosnącym na miedzy. Widząca świat w makro i mikroskali. Uważna. Mądra. Czuła.
Ludzie w powieści Orzeszkowej zanurzeni są w przyrodzie, stanowią jeden z elementów pejzażu. Wtopieni w naturę za życia, w cyklu wegetacji: narodzin, rozrostu i umierania. Pogrzebani w niej po śmierci, znaczący ją mogiłami. Nikt w tej powieści, niezależnie od wieku, nie jest szczęśliwy, nie jest spełniony, wszyscy za kimś lub za czymś tęsknią. Przyroda zawsze stanowi punkt odniesienia, koi albo wzmacnia cierpienia bohaterów. Orzeszkowa to znakomity psycholog. Widzący swoich bohaterów. Towarzyszący im bez oceniania. Przenikliwa. Wyrozumiała. Współczująca.
Tym wszystkim, światem roślin i ludzi, rządzi czas. Czas płynie nieubłaganie, przyroda poddaje mu się bez walki, bohaterowie doświadczają go boleśnie świadomi: pasywni lub szarpiący się z życiem. Losy roślin i ludzi łączą się, przeplatają, dopowiadają. Opowieść dzieje się w opowieści, historie indywidualne wpisują się w ogólną Historię. Zaskakująco blisko jest Orzeszkowej w refleksji nad czasem, pesymistycznej, niemal nihilistycznej, do późniejszych Nocy i dni Dąbrowskiej, ale również do W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta. Nawet jeżeli akcja Nad Niemnem dzieje się w ciągu kilku letnich miesięcy, nawet jeżeli ziemia znowu obficie owocuje, a ludzkie ciała i umysły rozgrzewa kanikulny żar, to czujemy, że ta intensywność i bogactwo kryją w sobie zapowiedź powolnego schyłku, ostrzeżenie przed dramatem końca.
Refleksja nad przemijaniem, melancholijna tęsknota, rozpacz i strach oraz ucieczka przed nimi w świat roślin i ludzi to najbardziej autobiograficzny element Nad Niemnem. Znajdziemy ów „wieczny smutek” w innych utworach Orzeszkowej, w jej listach do przyjaciół, wreszcie, w postaci najbardziej wyrazistej, w późnych zapiskach dziennikowych. Pisząc o innych, pisała o sobie. Uczciwa. Odważna. Smutna.
Na wystawie „Rośliny i ludzie. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej” prezentowanej we wrześniu w przestrzeni czytelni Biblioteki Narodowej można zobaczyć m. in. trzy tomy rękopisu Nad Niemnem oraz pierwsze wydanie powieści, a także efekty nadniemeńskiego „botanizowania” Orzeszkowej: pamiątkowy zielniczek i zakładkę z ułożonymi przez nią kompozycjami roślinnymi, rękopisy jej listów do przyjaciół z motywami florystycznymi, jak również fotograficzne portrety Orzeszkowej. Pokazano też oryginalne numery czasopisma „Wisła” z etnobotanicznymi esejami-reportażami Elizy Orzeszkowej Ludzie i kwiaty nad Niemnem, które przyniosły pisarce uznanie również w ówczesnym środowisku naukowym.
Rośliny i ludzie. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
Kuratorka wystawy: Anna Romaniuk
8–28 września 2023 roku
Biblioteka Narodowa w Warszawie
al. Niepodległości 213
