Pałac Rzeczypospolitej i przylegający do niego Ogród Krasińskich stanowią charakterystyczne dla baroku założenie pałacowo-ogrodowe (fr. entre cour et jardin). Wybudowany w latach 1688–1699 według projektu Tylmana z Gameren w zgodnej opinii współczesnych należał do najpiękniejszych pałaców magnackich w Warszawie.

Budowa Pałacu była wyrazem wielkich ambicji politycznych Jana Dobrogosta Krasińskiego (1639–1717), wojewody płockiego i starosty warszawskiego. Wzorem innych magnatów pragnął on wznieść w Warszawie olśniewającą rezydencję, która byłaby potwierdzeniem prestiżu rodu Krasińskich i mogłaby pięknem dorównać, a nawet przewyższać, wznoszony w tym samym czasie pałac dla króla Jana Sobieskiego w Wilanowie.

Wystrój pałacowych wnętrz i elementy elewacji miały nawiązywać do mitycznego pochodzenia rodu Krasińskich, który wywodzono od legendarnego rzymskiego patrycjusza Marka Waleriusza Corvinusa. Podkreślanie antycznego pochodzenia, powszechne wówczas wśród wysoko usytuowanej polskiej szlachty podwyższało prestiż danego rodu i było wyrazem wysokich społecznych i politycznych aspiracji. Temat podziwianej po dziś dzień dekoracji rzeźbiarskiej pałacu podporządkowano tej właśnie zasadzie.

W roku 1765 gmach, noszący dotąd nazwę pałacu Krasińskich, zostaje kupiony przez Komisję Skarbu Koronnego i staje się obiektem rządowym. Odtąd Pałac będzie pełnił najważniejsze funkcje państwowe.

Na początku lat 70. XVIII wieku budowlę przebudowano według projektu Jakuba Fontany, jednak już w grudniu 1782 roku budynek niemal doszczętnie spłonął. Został odrestaurowany według projektu Dominika Merliniego w roku następnym. W roku 1796, po III rozbiorze Polski i likwidacji państwa polskiego w Pałacu zorganizowano hańbiącą uroczystość składania podpisów wiernopoddańczych królowi pruskiemu.

W latach 1807–1812 w gmachu mieściły się urzędy Księstwa Warszawskiego, a w okresie Królestwa Kongresowego (1815–1918) Pałac służył najpierw jako siedziba carskich urzędów (Rada Stanu, Komisja Rządowa Sprawiedliwości, Izba Obrachunkowa i Kasa Jeneralna), a potem, do czasu powstania styczniowego (1863), jako miejsce zamieszkania naczelnika zarządu cywilnego królestwa, margrabiego Aleksandra Wielopolskiego. Po powstaniu styczniowym Pałac przeszedł pod kuratelę carskiego sądownictwa i był siedzibą rosyjskiego Pałacu Sądów.

W tym okresie stał się również obiektem nieprzemyślanych i nieestetycznych modernizacji, które odebrały mu dotychczasową szlachetność (skuto między innymi kartusz herbowy Krasińskich).

Pod koniec I wojny światowej gmach przejęły tworzące się polskie instytucje. W styczniu 1917 roku Pałac Rzeczypospolitej został przekazany polskiej Tymczasowej Radzie Stanu w Królestwie Polskim, będącej zalążkiem polskiej państwowości. W II Rzeczypospolitej (1918–1939) w Pałacu znajdował się Sąd Najwyższy. W roku 1929 przeprowadzono rewitalizację gmachu, podczas której m.in. umieszczono nowe kartusze z herbem Rzeczypospolitej.

II wojna światowa to najtragiczniejszy okres w historii gmachu. Podczas powstania warszawskiego Pałac był punktem obrony obsadzonym przez harcerski batalion „Parasol”. 27 sierpnia 1944 roku trzy niemieckie samoloty zrzuciły bomby, które zamieniły rezydencję w ruinę.

Odbudowa rozpoczęła się w 1948 roku i trwała do roku 1961, kiedy to Pałac przekazano na siedzibę najcenniejszych zbiorów Biblioteki Narodowej, które ocalały z wojennej pożogi.

W latach 2014–2016 Pałac przeszedł gruntowną rewitalizację w ramach projektu „Konserwacja i rewitalizacja pałacu Krasińskich (Pałacu Rzeczypospolitej) w Warszawie – europejskiego dziedzictwa kulturowego XVII wieku”, dofinansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2009–2014 oraz środków krajowych.

Kalendarium

• 1688–1699 – budowa Pałacu na zamówienie wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego; architekt: Tylman z Gameren, dekoracja rzeźbiarska: Andreas Schlütter, dekoracja malarska: Michelangelo Palloni
• 1765 – zakupienie pałacu przez Rzeczpospolitą na siedzibę Komisji Skarbu Koronnego
• 1766 – udostępnienie Ogrodu Krasińskich dla publiczności
• 1766–1776 – przebudowa Pałacu według projektu Jakuba Fontany
• 1783 – pożar i odbudowa pałacu według projektu Dominika Merliniego
• 1918–1939 – siedziba Sądu Najwyższego
• 1944 – pożar pałacu w trakcie powstania warszawskiego
• 1952–1961 – odbudowa i przekazanie Pałacu Bibliotece Narodowej
• 1965 – wpisanie Pałacu do rejestru zabytków
• 1994 – uznanie za Pomnik Historii „Warszawy – historycznego zespołu miasta z traktem królewskim” obejmującego także Pałac Rzeczypospolitej
• 2014 – rozpoczęcie rewitalizacji Pałacu

Bibliografia:

1. S. Mossakowski, Pałac Krasińskich, Warszawa 1972
2. S. Mossakowski, Tematyka dekoracji pałacu Krasińskich (1689–1699). Jej wzory literackie i plastyczne. Udział fundatora, architekta i rzeźbiarza, Rocznik Biblioteki Narodowej 1994–1995, s. 18–21
3. I. T. Baranowski, Kronika pałacu Krasińskich w Warszawie, Kraków 1880; źródło: Biblioteka Narodowa / POLONA www.polona.pl
4. I. T. Baranowski, Inwentarze Pałacu Krasińskich później Rzeczypospolitej, Warszawa 1910; źródło: Biblioteka Narodowa / POLONA www.polona.pl