Urna / Urn
Urna z prochami zbiorów Biblioteki Narodowej spalonych w czasie II wojny światowej
We wrześniu 1939 roku 22 najcenniejsze rękopisy ze skarbca Narodowej Książnicy zostały ewakuowane z Polski i po długiej podróży trafiły do Kanady, gdzie bezpiecznie przetrwały II wojnę światową. Pozostałe rękopisy, a także starodruki, rysunki, ryciny, mapy, nuty i książki z kolekcji Biblioteki Narodowej Niemcy przenieśli do gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ulicy Okólnik 9. W październiku 1944 roku, po upadku powstania warszawskiego, wbrew ustaleniom układu pokojowego gwarantującego bezpieczeństwo polskim dobrom kultury, specjalne oddziały Wehrmachtu weszły z miotaczami ognia do gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich i spaliły wszystkie znajdujące się tam zbiory.
Biblioteka Narodowa straciła co najmniej 39 tys. rękopisów (prawdopodobnie ok. 50 tysięcy), 80 tys. książek z XV–XVIII wieku, 100 tys. książek z XIX–XX wieku, a także 60 tys. rysunków i rycin, 25 tys. nut, 10 tys. map. To jedna z największych strat w historii polskiej kultury i jedna z największych strat piśmiennictwa w historii świata.
Zachowały się relacje bibliotekarzy, którzy w listopadzie 1944 roku, przedzierając się przez gruzy Warszawy, dotarli do zniszczonego gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Tak opisał to prof. Bohdan Korzeniewski:
„Zejście do podziemi nie było zawalone gruzami. Dotarłem więc do lochu. Przy pierwszym spojrzeniu można było doznać oszałamiającej radości. Ależ – chciało się zawołać – zbiory ocalały! Leżały w grubych, różnych warstwach. Uderzał nawet jakiś porządek, którego nie zostawiliśmy, maskując schron. Nie było ani blach, ani worków z piaskiem. Zwracał także uwagę znacznie niższy poziom pokładów. Woluminy nie przylegały już tak ciasno do sklepienia, jak wówczas, kiedyśmy je układali. Bliższe podejście odkrywało sekret tych zmian. Był ohydny. Przy dotknięciu warstwy równo ułożonych egzemplarzy już nawet nie rozpadały się, ale znikały. Zbiory zetlały doszczętnie w ogniu, który musiał je trawić wolno przez wiele dni. I nie było nawet trudno domyślić się, jak je zniszczono. Członkowie Brennkommando czy Vernichtungskommando albo jak tam jeszcze nazywano te organizacje państwa zbirów, posiadali niewątpliwie rozległe doświadczenie fachowe. Nie zabrakło im również w pokonanej Warszawie czasu na wykonanie roboty. Wygarnęli książki spod stropu, oblali je benzyną i podpalili. Już ze stopą na gardle wypełniali wyrok zagłady wydany na sąsiedni naród. Mieściło się w nim obok ludobójstwa również książkobójstwo”.
Podobny opis znajdziemy u Tadeusza Makowieckiego: „Cisza. Wszystkie okna magazynu czarne i puste. A wiemy, że Biblioteka przetrwała powstanie. Schodzimy (buty grzęzną w popiele) do ogromnych piwnic. Musiały być podpalane każda oddzielnie, systematycznie. A tu zgromadzono największe skarby: rękopisy, starodruki, rysunki, ryciny, nuty, mapy, Biblioteka Załuskich [pierwsza polska Biblioteka Narodowa, największa biblioteka w Europie w XVIII w.], zbiory Stanisława Augusta, reszta zbiorów raperswilskich, archiwa Krasińskich, cimelia z wszystkich bibliotek Warszawy. Nic. Nic. […] Znów ręce opadają bezwładnie, jak wtedy przy okrutnych meldunkach strat bliskich. Bezsilni wleczemy się ciemnymi korytarzami piwnicznych suteren. W najgłębszej, wielkiej kotłowni, góra może stu skrzyń drewnianych – całkiem pustych (przygotowane do ewakuacji zbiorów). Ich jedynie Niemcy nie podpalili. Bo – po co? Stoimy oświetlając paru świeczkami sklepioną pieczarę. Wreszcie bierzemy puste skrzynie, pod dwóch każdą – przydadzą się w innych bibliotekach – i powoli ruszamy. Potykając się na gruzach, przechodząc po górach cegły na wysokości I piętra, idziemy przez ulicę w milczeniu – kondukt niosący 10 długich, drewnianych skrzyń – pustych, nawet bez prochów”.
W przezroczystej urnie, w której bibliotekarze umieścili popioły najcenniejszych kolekcji Biblioteki Narodowej, można dostrzec jeszcze kształty woluminów rękopisów i książek drukowanych. Nikt ich nigdy nie przeczyta.
Urn with the ashes of the National Library collections burned during World War II
In September 1939, 22 of the most valuable manuscripts from the National Library were evacuated from Poland and eventually reached Canada, where they safely survived the Second World War. The remaining manuscripts, as well as early printed works, drawings, engravings, maps, musical scores and books from the National Library’s collections were moved by the Germans to the Library of the Krasiński Family Entail at Okólnik Street 9. In October 1944, following the suppression of the Warsaw Uprising, special Wehrmacht units entered the Library building with flamethrowers and – violating a peace treaty which guaranteed the safety of Polish cultural assets – burned all the collections that were located there.
The National Library lost at least 39,000 – and probably as many as 50,000 – manuscripts, 80,000 books dating from the 15th to 18th centuries, 100,000 books from the 19th-20th centuries, as well as 60,000 drawings and engravings, 25,000 musical scores and 10,000 maps. It is one of the greatest losses in the history of the Polish culture and one of the greatest losses in the global history of the written word.
Accounts have survived of librarians trudging through the rubble of Warsaw in November 1944 and reaching the destroyed building of the Library of the Krasiński Family Entail. Professor Bohdan Korzeniewski describes the scene as follows:
“The entry to the cellar was not blocked by rubble, so I made it downstairs. At first glance, one experienced overwhelming joy. The collections have survived! They were lying in thick layers. The impression of order was striking – we hadn’t ordered the books when concealing the bunker. There were no metal sheets or sandbags. But the stacks were much lower. The volumes no longer reached the vaulted ceiling as they did when we stacked them. A closer look revealed the secret behind these changes. It was pure horror. When touched, the evenly stacked copies didn’t even fall apart – they vanished. The collections had smouldered in the fire, which must have slowly consumed them for many days. It was easy to guess how they were destroyed. The members of the Brennkommando or Vernichtungskommando or some other organisation of state thugs undoubtedly had vast professional experience. They took their time completing the task in hand in the now defeated Warsaw. They grabbed books from under the ceiling, doused them with gasoline and set them on fire. With their foot on Warsaw’s throat, they carried out the sentence of extermination pronounced on a neighbouring nation. Alongside genocide, they committed libricide – the mass murder of books.”
Tadeusz Makowiecki writes in a similar vein: “Silence. All the windows black and vacant. Yet we know that the Library survived the uprising. With our boots sinking in the ashes, we make it down to the huge cellars. They must have been set on fire separately, one by one. They had sheltered the greatest treasures: manuscripts, early printed works, drawings, engravings, musical scores, maps, the Załuski Library [the first Polish National Library and the largest library in 18th-century Europe], King Stanisław August’s collections, the remaining Rapperswil collections, the Krasiński archives, artifacts from all the libraries in Warsaw. Nothing. Nothing. […] Again, we slump helplessly, as we did upon hearing the cruel reports of the losses of our loved ones. Helpless, we drag our feet along the dark corridors. In a large boiler room at the back, we find perhaps a hundred wooden crates – completely empty, prepared for the evacuation of the collection. The Germans did not set them on fire – why should they? We stand there, lighting the vaulted cave with a few candles. Finally, we take a few crates, two each – they will be useful in other libraries – and slowly leave. Stumbling over the rubble, climbing over piles of bricks a floor high, we walk the streets in silence – a funeral procession carrying ten long wooden caskets with not as much as ashes inside”.
In the transparent urn displayed here, in which the ashes of the most valuable collections of the National Library have been placed, one can still see the shapes of books and manuscripts. No one will ever read them now.